YÖNERGE*
Bu yönergelerin amacı istatistiksel çalışmalarda etik olarak kararlar almaya yardımcı olmaktır.
İstatistiksel çalışmalar; veri toplama, özetleme, işleme, analiz etme, yorumlama ve sunum aşamalarından oluşmaktadır. Bunların yanı sıra model veya algoritma geliştirme gibi faaliyetler de bu çalışmaların içinde sayılabilir.
- Mesleki Dürüstlük ve Hesap Verebilirlik
Mesleki dürüstlük ve hesap verebilirlik, kişinin işinin sorumluluğunu üstlenmesini gerektirir. Etik istatistik uygulayıcısı, yeteneklerini ve faaliyetlerini dürüstçe temsil eder ve başkalarına saygılı davranır.
İstatistik uygulayıcısı;
- Potansiyel görevleri değerlendirmek, her bir görevi yerine getirmek için yeterliliğe sahip olup olmadıklarını (veya edinebileceklerini) ve iş için zaman çizelgesinin uygulanabilir olup olmadığını değerlendirmek için sorumluluk alır. Nitelikli olmadıkları veya meslektaş tarafından gözden geçirilmesini istemeyecekleri işleri talep etmez veya teslim etmez.
- Geçerli, ilgili ve uygun bir süreç sonucunda, kayırmacılık ya da önyargı olmaksızın, yorumlanabilir ve tekrarlanabilir sonuçlar üretmeyi amaçlayan bir metodoloji kullanır.
- Korunmasız toplulukları istismar eden veya haksız sonuçlar yaratan veya sürekli kılan istatistiksel uygulamaları bilerek yürütmez.
- İstatistiksel uygulamaların sonuçlarını önceden belirleme veya etkileme çabalarına karşı çıkar ve verileri seçici olarak yorumlama baskısına direnir.
- Çalışmalarının tüm sorumluluğunu kabul eder, başkalarının fikri mülkiyetine saygı duyar ve kabul eder.
- Çalışma için kabul edilen protokolü takip etmeye çalışır ve tüm ortak çalışanları bu protokolü izlemeye teşvik eder.
- Mali veya başka türlü çıkar çatışmalarını yerleşik politikalara, düzenlemelere ve yasalara göre yönetir veya çözer.
- Kişisel özelliklere dayalı ayrımcılık yapmaz ve yapılırsa buna göz yummaz. Etkileşimlerde kişisel sınırlara saygı gösterir ve cinsel taciz, zorbalık ve diğer güç veya yetki suistimalleri dahil tacizden kaçınır.
- Yüksek bir uygulama standardını sürdürebilmek için gerektiğinde becerilerini geliştirerek yetkinlik kazanır.
- Aksini yapmak için zorlayıcı bir etik gerekçe olmadığı sürece, mesleki çalışmalarıyla ilgili geçerli politikalara, düzenlemelere ve yasalara uyar.
- Bu yönergeleri destekler, saygı duyar ve teşvik eder. İstatistiksel uygulamada öğreten, eğitim veren veya akıl hocalığı yapanların, bu kılavuzlarla tutarlı davranışları teşvik etme konusunda özel bir yükümlülüğü vardır.
- Veri ve Yöntemlerin Bütünlüğü
İstatistik uygulayıcısı, verilerdeki veya yöntemlerdeki bilinen veya şüphelenilen sınırlamaları, kusurları anlamaya ve azaltmaya çalışır. Ayrıca istatistiksel uygulamaların yorumlanması, sonuçları, tavsiyeleri, kararları veya diğer sonuçları üzerindeki potansiyel etkileri üzerine de çalışır.
İstatistik uygulayıcısı:
- Veri oluşturma ve toplama süreçleri verilerin kaynaklarını ve kullanıma uygunluğunu kontrol eder. Veri kaynaklarıyla ilgili her türlü çıkar çatışmasını açıkça belirtir. Eksik veri işleme dahil olmak üzere veri işleme ve dönüştürme prosedürlerini iletir.
- Kullanılan yöntemler, sınırlamalar, olası hata kaynakları da dahil olmak üzere istatistiksel uygulamaların yürütülmesinde ve yorumlanmasında yapılan varsayımlar konusunda şeffaftır. İstatistiksel uygulamaların sonuçlarını dürüst ve anlamlı yollarla iletir.
- İstatistiksel uygulamaların belirtilen amacını ve kullanım amacını iletir. Planlanmış ve planlanmamış istatistiksel uygulamalar konusunda şeffaftır. Çoklu karşılaştırmaların ne zaman yapıldığını ve ilgili çalışmaları açıklar.
- İstatistiksel uygulamalarda kullanılan verileri izin verildiği şekilde paylaşma yükümlülüklerini yerine getirir. Verileri kullanırken veya paylaşırken veriye katkıda bulunanların beklentilerine saygı duyar. Veri sahiplerine zarar verebilecek şekilde kullanımını engeller, verileri korumak için gereken özeni gösterir.
- Yayımlandıktan veya uygulandıktan sonra keşfedilen önemli hataları düzeltmeye çalışır. Uygun olduğu şekilde, sonuçlara dayanarak düzeltmeyi kamuya ve/veya başkalarına yayar.
- Paydaşlara Karşı Sorumluluklar
İstatistiksel uygulamalara fon sağlayan, katkıda bulunan, kullanan veya bunlardan etkilenenler paydaş olarak kabul edilir. İstatistik uygulayıcısı, bu yönergelere uygun olarak çalışırken paydaşların çıkarlarına saygı duyar.
İstatistik uygulayıcısı:
- Paydaşların çalışmalardan ne elde etmeyi umduklarını belirlemeye çalışır. İstatistiksel uygulamaları yürütmek için yeterli konu bilgisi elde etmeye çalışır.
- Kişisel veya kurumsal çıkarları veya dış baskıları her ne sebeple olursa olsun herhangi bir paydaşı yanıltmak için istatistiksel uygulamaları değiştirmez, yanıltıcı bilgiler kullanmaz.
- Paydaşların sonuçları anlayabilmeleri ve uygulayabilmeleri için bulguları birbirinden ayırarak, proje için uygun yöntemleri kullanır.
- Farklı bağlamlarda istatistiksel uygulamaların kullanımı ve yeniden kullanımına ilişkin olası sınırlamalar hakkında paydaşları bilgilendirir ve uygun olduğunda, istatistiksel uygulamanın faydasını etkileyen kapsam, maliyet ve kesinlik hususları hakkında rehberlikte bulunur, alternatifler sunar.
- Üzerinde mutabık kalınan veri setine ulaşamama veya analitik planın uygulanmamasından kaynaklanan beklenen olumsuz sonuçları açıklar.
- Genel olarak topluma fayda sağlamak için metodolojik bilgiyi yaygın olarak kullanılabilir hale getirmeye çalışır.
- Veri toplama ve yayınlama için gizlilik gerekliliklerini ve veri sağlayıcısı tarafından belirlenen kullanımına ilişkin herhangi bir kısıtlamayı (yasal olarak gerekli olduğu ölçüde) anlar ve bunlara uyar. İşveren, müşteri veya fon sağlayıcının ayrıcalıklı bilgilerini korur.
- Çıkarların çatıştığı durumlarda hem bilimsel dürüstlüğe hem de bu kılavuzda belirtilen ilkelere öncelik verir.
Araştırma konularına, veri sahiplerine veya istatistiksel uygulamalardan doğrudan etkilenenlere karşı sorumluluklar önemlidir. İstatistik uygulayıcısı, verilerin kötüye kullanılmasına izin vermez ve verileri kötüye kullanmaz. İnsan ve hayvan deneklerin hak ve çıkarlarını korur ve saygı duyarlar. Bu sorumluluklar, istatistiksel uygulamalardan doğrudan etkilenecek kişileri de kapsar.
İstatistik uygulayıcısı:
- İnsan ve hayvan deneklerin korunması ve refahı için geçerli kurallar, onaylar ve yönergeler hakkında bilgi sahibi olur ve bunlara uyar. Çalışmanın ne zaman etik inceleme ve gözetim gerektirdiğini bilir.
- Aşırı veya yetersiz sayıda denek kullanımından ve denekler için aşırı riskten kaçınmak için numune boyutu ve istatistiksel uygulama metodolojisi için bilinçli önerilerde bulunur.
- Hayvanlarla ilgili çalışmalarda hayvan sayısını azaltmak için istatistiksel uygulamalardan yararlanmayı, hayvanlara insancıl muameleyi artırmak için deneyleri iyileştirmeyi ve mümkün olduğu durumlarda hayvansız deneylere yönlendirmeyi amaçlar.
- Kişilerin mahremiyetini ve ilgili verilerin gizliliğini korur. Özel bilgileri korumak için geçerli kuralları, izinleri ve yönergeleri bilir ve bunlara uyar.
- Verileri yalnızca veri sahiplerinin rızasıyla ve sadece izin verildiği şekliyle kullanır.
- İstatistik uygulamasının toplum, gruplar ve bireyler üzerindeki etkisini dikkate alır. Uygulamalarda veya raporlamada sonuçları çerçevelemede olumsuz etkileri en aza indirecek yaklaşımları dikkate alır.
- Gerektiğinden fazla veri toplamaktan veya kullanmaktan kaçınır. Gizli bilgileri yalnızca izin verildiğinde ve yalnızca gerekli olduğu ölçüde kullanır.
- Veri öznelerinin katkılarını en üst düzeye çıkarmak için, uygulama için gerektiğinde eğitim, test, doğrulama veya çoğaltma için mevcut veri kaynaklarının en iyi nasıl kullanılacağını değerlendirir. İstatistik uygulayıcısı, verilerin bu amaçlar ve sınırlamalar için nasıl kullanıldığını uygun şekilde açıklar.
- İstatistiksel uygulamalar gerçekleştirmeden önce verilerin kökenini (orijinler, revizyonlar ve kullanımla ilgili tüm kısıtlamalar dahil) ve kullanıma uygunluğunu anlar.
- Çok Disiplinli Ekiplerin Üyelerine Karşı Sorumluluklar
İstatistiksel uygulama genellikle farklı mesleki standartlara sahip kişiler ya da kurum – kuruluşlar için yürütülür. İstatistik uygulayıcısı bu ortamda etik olarak nasıl çalışacağını bilmelidir.
İstatistik uygulayıcısı:
- Diğer mesleklerin farklı etik standartlara ve yükümlülüklere sahip olabileceğini kabul eder ve saygı duyar.
- Etik yönergelerin çeliştiği durumlarda istatistiksel uygulamanın yürütülmesi için burada bulunan yönergelere öncelik verir.
- İstatistiksel uygulamalarla ilgili tüm iletişimlerin bu yönergelerle tutarlı olmasını sağlar. Tüm istatistiksel uygulamalarda şeffaflığı teşvik eder.
- Uygunluk için geçerlilikten ödün vermekten kaçınır. Ekip üzerindeki veya içindeki baskıdan bağımsız olarak, uygunsuz istatistiksel uygulamalar kullanmaz.
- Mesleğe Karşı Sorumluluklar
İstatistiksel uygulamalar çok çeşitli bağlamlarda ortaya çıkar. İş unvanı ve eğitimi ne olursa olsun, istatistik uygulayanların, istatistik uygulayıcılarına ve mesleğe saygıyla yaklaşma sorumluluğu vardır.
İstatistik uygulayıcısı:
- İstatistik uygulayıcılarının, istatistiksel uygulamalar ve sonuçlar hakkında farklı yargılara yol açabilecek farklı uzmanlık ve deneyimlere sahip olabileceğini kabul eder. Kişisel önceliklere değil, bilimsel ilkelere ve metodolojiye odaklanır.
- Tarafsız, yapıcı ve nesnel geri bildirim de bulunur, gerekli görülen yerlerde tavsiyelerde bulunur.
- Verileri, yöntemleri ve belgeleri mümkün olduğu ölçüde paylaşarak, sonuçların “önemli” olup olmadığına bakılmaksızın tekrarlanabilirliğini sağlar.
- İstatistiki Uygulamada Liderlerin, Akıl Hocaların Sorumlulukları
İstatistik pratiğinde insanları yöneten, denetleyen ve/veya rehberlik eden istatistik uygulayıcılarının bu etik yönergeleri takip etme ve teşvik etme konusunda özel yükümlülükleri vardır.
İstatistik pratisyenlerine liderlik eden, denetleyen veya rehberlik edenlerin:
- Bu yönergelerle tutarlı olan uygun istatistiksel uygulamaların kullanımını sağlamak. Bu yönergelere uyan ve etik istatistiksel uygulamayı destekleyen, bu kültürü savunan istatistik pratisyenlerini koruyun.
- Saygılı, güvenli ve üretken bir çalışma ortamını teşvik edin.
- Ekip üyelerinin profesyonel olarak gelişmeleri ve yeterliliklerini sürdürmeleri için fırsatlar belirleyin veya yaratın.
- İstatistik pratisyenlerinin katkıda bulunanlar olarak işleyişe uygun ve zamanında dahil edilmesini sağlayın.
- Varsayımların doğrulanmasına ve model performansının zaman içinde ve gerektiğinde ilgili alt gruplar arasında değerlendirilmesine değer veren bir kültür oluşturun.
- Olası Suistimalle İlgili Sorumluluklar
İstatistik uygulayıcısı, istatistiksel, bilimsel veya mesleki uygulamalarla ilgili olası suistimallerle ilgili soruların ortaya çıkabileceğini anlar. Bazen bir uygulayıcı birisini görevi kötüye kullanmakla suçlayabilir veya başkaları tarafından suçlanabilir. Aşağıdaki unsurlar, özellikle istatistiksel, bilimsel ve mesleki suistimal iddialarıyla ilgilidir.
İstatistik uygulayıcısı:
- Kendi kurumsal ortamında suistimalle ilgili tanımları ve prosedürleri bilir. Başkaları tarafından suistimal edildiğini iddia etmeden önce gerçekleri ve niyeti netleştirmeye çalışır.
- İstatistiksel, bilimsel veya mesleki suistimallere göz yummaktan veya göz yumar gibi görünmekten kaçınır. Diğer uygulayıcıları suistimalden veya suistimal görünümünden kaçınmaya teşvik eder.
- Temeli zayıf olan veya yıldırma amaçlı iddialarda bulunmaz. Bu tür iddiaları potansiyel etik ihlaller olarak kabul eder.
- Uygunsuz davranış şikayetlerini ihtiyatlı bir şekilde ve ilgili kurumsal organa bildirir. Sosyal medya hesaplarından veya e-posta liste servislerinden kaynaklanan iddialar da dahil olmak üzere, uygun kurumsal yönlendirme olmaksızın görevi kötüye kullanma iddiaları üzerinde hareket etmez.
- Suistimal iddialarını karara bağlamak için şeffaf ve adil bir süreç üzerinde ısrar eder. Bir soruşturmaya katılırken gizliliği korur. Soruşturma sonuçlarını taraflara ve paydaşlara dürüstçe açıklar.
- Hukuki süreç gelişmeye devam ederken, belirli bir görevi kötüye kullanma suçlamasına dayalı olarak bir kişinin itibarını alenen sorgulamayı veya itibarını zedelemeyi reddeder.
- Bir görevi kötüye kullanma soruşturmasının ardından, soruşturmanın sonucuyla tutarlı olarak, ilgili tüm tarafların kariyerlerini mümkün olduğunca normal bir şekilde sürdürme çabalarını destekler.
- Sorumlu bir şekilde olası suistimallere dikkat çekenlere karşı misilleme yapmaktan veya bu kişilerin istihdam edilebilirliğine zarar vermekten kaçınır ve bu yönde hareket eder.
EK
Kurum/Kuruluşların Sorumlulukları Kuruluşlar ve kurumlar, veri toplama, özetleme, işleme, analiz etme, yorumlama veya sunma ya da modeller veya algoritmalar geliştirme ve/veya devreye alma işlemlerini tasarladıklarında, sorumlulukları vardır.
Bu sorumluluklar;
- İstatistiksel uygulama yürüten tüm çalışanların ve satıcıların bu yönergelere uymasını beklemek ve teşvik etmek.
- İstatistiksel uygulamaları yürütmek ve verimli bir çalışma ortamını teşvik etmek için yetkin personeli görevlendirmek.
- Birlikte çalışılan istatistik uygulayıcıları için mesleki gelişimin teşvik edilmesi.
- Objektif ve şeffaf istatistiksel uygulamaları desteklemek.
- İstatistik uzmanlarının yazar olarak dahil edilmesinin, projelere veya yayınlara katkılarının kabul edilmesinin onların açık iznini gerektirdiğini kabul ederek; çalışmanın onaylanmasını sağlamak.
- Korunmasız nüfusları istismar eden veya ayrımcılık veya adaletsiz sonuçlar yaratan veya sürdüren istatistiksel uygulamalardan kaçınmak.
- Hangi sonuçların raporlanacağına, kullanılacağına veya alıntılanacağına ilişkin seçimler kontrol edilirken yalnızca beklentilere uyanları bildirmenin veya bunlara uymanın bu yönergelere aykırı olduğunu kabul etmek.
- Geçerli istatistiksel çalışmaların sonuçlarının kabul edilmesinin, çalışmayı yaptıran veya istatistiki verileri denetleyenlerin beklenti veya isteklerine uymasını garanti etmemek.
- Etik konuların gündeme getirildiği durumlarda, bunları ekip içinde adil bir şekilde temsil etmek.
* 2022 yılının Ocak ayında yayımlanan Ethical Guidelines for Statistical Practice "https://www.amstat.org/your-career/ethical-guidelines-for-statistical-practice" ilkelerinin Türkçe'ye uyarlanmış halidir.